27. Wołyńska Dywizja Piechoty

Rejony Kowla i Szacka to tereny zapisane bohaterskimi działaniami 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, formalnie powołanej w miejscowości Ossa na południe od Kowla. Pragnę przypomnieć chociaż w skromnym zarysie niektóre miejsca i wydarzenia związane z jej szlakiem bojowym.

Jej oddziały formowały się w II połowie roku 1943. W styczniu roku 1944 dywizja ta jako pierwsza przystąpiła do realizacji planu „Burza”. Głównym zadaniem tej akcji było atakowanie wycofujących się na zachód oddziałów niemieckich, wyzwalanie spod ich okupacji kolejnych terenów naszego kraju i pomoc w obejmowaniu władzy przez przedstawicieli wolnej Polski. Na przeszkodzie w realizacji tego planu stanęły wojska sowieckie i sprzymierzone z nimi Wojsko Polskie, powołane w ZSRR pod dowództwem gen Zygmunta Berlinga. Oddziały 27. Dywizji i inne oddziały AK były siłą lub podstępem zmuszane do wstępowania w szeregi armii gen. Berlinga. Te, które odmawiały, były rozbrajane lub same ulegały rozwiązaniu. Ich dowódcy byli podstępnie mordowani lub wywożeni do obozów w głąb ZSRR, gdzie najczęściej także czekała ich śmierć.

2 lutego roku 1944 27. Dywizja we współdziałaniu z partyzantką radziecką rozbiły duże zgrupowania UPA w Lasach Świniarzyńskich, oddalonych około 50 km na południe od Kowla.

W dniach 8-9 marca 1944 roku oddziały 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty zdobyły położone w odległości 30 km na południowy wschód od Kowla miasteczko Hołoby. Przybyłe z Łucka na pomoc Niemcom posiłki uniemożliwiły zdobycie przez polskie oddziały wojskowych magazynów z uzbrojeniem.

Dawne dzieje miasteczka Hołoby są niemal nieznane. Była tu jedna ze znaczniejszych wołyńskich rezydencji z początków XVIII wieku, z cennymi zbiorami dzieł sztuki, w niewielkim stopniu zachowana do dziś. Właściciele po pożarze pałacu w Hołobach mieszkali w pobliskim, powiązanym z nimi majątku w Nowosiółkach. W obydwu rezydencjach gościł król Stanisław August, gdy należały do rodu Wilgów i opisane są one w pracy Romana Aftanazego „ Dzieje rezydencji na dawnych kresach”. W Hołobach zachował się barokowy kościół p.w. Michała Archanioła, który zdewastowany w czasie II wojny i użytkowany po wojnie na cele świeckie, został w roku 1995 oddany wiernym. W jego pobliżu zachowały się także trzy z czterech rzeźbionych figur świętych o wysokości od 5 do 10 metrów.

Jadąc z Hołobów na południe trzeba pokonać niewiele ponad dwadzieścia kilometrów, aby dojechać do piętnastotysięcznego miasta Rożyszcze, będącego obecnie stolicą rejonu. Od roku 1942 działała tu silna polska samoobrona, która przetrwała do czasu ewakuacji Polaków w 1945 roku na zachód. Miasto w czasie I wojny światowej wiele miesięcy leżało w pasie przyfrontowym, ciągnącym się wzdłuż Styru i zachował się tu cmentarz wielu żołnierzy z tamtego czasu, poległych w latach 1915-16. Katolicki kościół p.w. Przemienienia Pańskiego z lat trzydziestych XX wieku został po II wojnie zamieniony na stajnie dla koni, a następnie na magazyny żywnościowe. Od roku 1992, po wyremontowaniu, znowu służy wiernym. W świątyni wmurowano tablicę poświęconą pamięci Polaków pomordowanych w latach 1939-1945 na Wołyniu.

W niedalekim Żydyczynie, leżącym stąd w połowie liczącej zaledwie 18 km drogi do Łucka, popada w ruinę obszerny zespół kilku budynków pobazyliańskiego klasztoru z XVIII wieku.

Najbardziej znaną stała się polska samoobrona z położonej kilkanaście km na wschód od Rożyszcza wsi Przebraże. Zgromadziło się tam w latach 1943-44 ponad dziesięć tysięcy Polaków z okolic zagrożonych napadami bojówek UPA. Do obrońców, którzy wielokrotnie odpierali ataki przeważających sił ukraińskich nacjonalistów, dołączyły też dwa partyzanckie oddziały AK. Trzy największe bitwy, związane z najbardziej zmasowanymi atakami UPA, miały miejsce w lipcu i sierpniu 1943. Obrońcy dotrwali do nadejścia Armii Czerwonej. Cześć z nich aresztowano, cześć wcielono do I Armii WP, pozostali z resztą ludności polskiej zostali po wojnie ewakuowani za Bug. Dziś miejscowość, do której przesiedlono Ukraińców z innych terenów, nosi nazwę Hajowe. Po wojnie zdewastowano cmentarz polskich obrońców, jednak został on na przełomie wieku XX i XXI zrekonstruowany. Dowódca samoobrony Henryk Cybulski opisał dzieje obrońców we wspomnieniach opublikowanych w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku.

20 marca 1944, oddziały 27. Wołyńskiej DP AK zdobyły miasteczko Turzysk, położone około 20 km na południowy zachód od Kowla, przerywając linię kolejową Kowel - Włodzimierz. Znajduje się tu grób polskich żołnierzy z roku 1919, krzyż upamiętniający ofiary polskie poległe z rąk ukraińskich nacjonalistów z roku 1943 oraz zniszczoną świątynię i cmentarz katolicki.

Od 14 do 19 kwietnia oddziały 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK stoczyły ciężkie boje w Lasach Mosurskich, położonych na południowy wschód od Kowla, gdzie zostały otoczone przez silne oddziały niemieckie. Po bitwie pod Szackiem dywizja podążyła na północ, by przeprawić się przez Prypeć.

27 maja, przy forsowaniu Prypeci w terenie położonym na północny wschód od Ratna, w odległości 4 km od wsi Szcczodrohoszcze, część pododdziałów dywizji, liczących około 750 osób, poniosła dalsze spore straty. W miejscu przeprawy stoją pamiątkowe krzyże i tablice informacyjne. Rozproszone pododdziały sforsowały następnie Bug i po przeformowaniu się nadal walczyły, wyzwalając między innymi latem 1944 roku Kock i Lubartów w woj. lubelskim. Z braku możliwości kontynuowania działań, nie chcąc wstąpić do Wojska Polskiego walczącego u boku Armii Czerwonej, dywizja została rozwiązana.