Szack, Kowel

Po kilkunastu kilometrach drogi na północ od Lubomla znajdujemy się na Pojezierzu Szackim. Na tym malowniczym i lesistym, wydmowym terenie polodowcowym, wśród bagnisk i torfowisk, jest ponad dwadzieścia jezior o niezwykle przejrzystej, czystej wodzie, z których największe, o powierzchni 2750 ha, nazywa się Świtaź. Jego nazwa mimo woli przypomina mi młodzieńczą, poetycką „Świteź” Mickiewicza, leżącą na terenach oddalonych stąd o kilkaset kilometrów na północ, chociaż jeziora te nie mają ze sobą niczego wspólnego poza podobną nazwą i tym, że leżą na dawnych polskich Kresach Wschodnich. Pomiędzy zbiornikami wodnymi, strumieniami i rzeczkami prowadzą liczne rozgałęzienia porośniętych wiekowymi drzewami grobli. Tutejsze lasy, krzaczaste ostępy i moczary to jedna z bardziej cennych europejskich ostoi dzikiej zwierzyny i jedno z ważniejszych centrów rekreacyjno-turystycznych Wołynia. Są tu liczne ścieżki przyrodnicze, szlaki kajakowe, działa wiele ośrodków i baz turystycznych, a także duże sanatorium, zaś od czasu powołania w roku 1983 Szackiego Parku Narodowego pracują tu liczne stacje naukowo badawcze. Niemający tradycji miejskich, od niedawna mianowany miastem i stolicą rejonu Szack, liczy około 6 tys. mieszkańców i nie stracił dawnego wiejskiego charakteru. Nadal przeważa tu drewniana, niska zabudowa. Najcenniejszym z zabytków jest XIX-wieczna drewniana cerkiew p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Jesteśmy w interesującym z przyrodniczego i etnograficznego punktu widzenia pograniczu Polski, Białorusi i Ukrainy, skąd można organizować wycieczki po malowniczej dolinie Prypeci. Powszechnym na tutejszych rzekach i zbiornikach wodnych jest widok rybaka na chybotliwej, niewielkiej łodzi, najczęściej tak zwanej duszuhubce, odpychającego się żerdzią, lub wąskim wiosłem. Te łodzie służą nie tylko do wybierania ryb z sieci lub więcierzy, ale także do wyjazdów na zakupy, do pracy w polu i na łące, na polowanie czy w odwiedziny.

Toczyły się tu jedne z ostatnich walk kampanii wrześniowej roku 1939. 27 września pod Szackiem kilkutysięczne zgrupowanie KOP pod dowództwem Wilhelma Orlika-Ruckemana, dążące do połączenia się z Grupą Operacyjną „Polesie” gen. Franciszka Kleeberga, bohatersko odparło atak przeważających sił sowieckich i przeprawiło się za Bug. Do drugiego starcia z Sowietami doszło 1 października pod Wytycznem na Polesiu Lubelskim, po czym oddział uległ samorozwiązaniu.

Dawny rozproszony, jakby wyspowy układ architektoniczny, tak charakterystyczny dla tych terenów, zachował się zwłaszcza we wsi Pulmo, leżącej nad jeziorem o nazwie Pulemiec i stanowiącej jakby naturalny, drewniany skansen, nadal żyjący dawnym rytmem dni i pór roku tutejszych mieszkańców.

W odległym o około 50 km na północny wschód od Szacka Ratnie urodził się i tworzył na przełomie XIII i XIV wieku sławny malarz ikon, święty kościoła prawosławnego Piotr Rateński.

Kilkanaście kilometrów na południowy wschód od Ratna leży Kamień Koszyrski. 15 września 1920 roku oddziały polskie brawurowym atakiem zdobyły miasto z rąk bolszewików, zadając przeciwnikowi znaczne straty. Była tu w średniowieczu warownia leżąca na pograniczu Polski i Litwy. Na zalesionym wzniesieniu w środku miasta są pozostałości wałów i fos zamku Sanguszków, zniszczonego przez kozaków Chmielnickiego w roku 1649. Kościół podominikański z roku 1628 został po II wojnie przebudowany na biura. Katolikom służy kaplica na cmentarzu, gdzie są groby polskich żołnierzy z lat 1919-1920.

Jadąc z Lubomla na wschód główną drogą, którą miejscowi nazywają „warszawką”, dojeżdżamy do Kowla. Kowel wzmiankowany jest w kronikach od roku 1310. Leżał on na szlaku prowadzącym z Litwy na Ruś, przy przeprawie przez rzekę Turię. W roku 1327 tutejszy zamek zbudowany przez Litwinów zniszczyli Krzyżacy. Od roku 1518 jest to miasto lokowane na prawie magdeburskim. Za królowej Bony mieściło się tu starostwo niegrodowe. W wieku XVII stanowi własność hetmana Stanisława Koniecpolskiego, w II połowie XVIII wieku przechodzi do Rzewuskich. Pod zaborem rosyjskim staje się stolicą powiatu w guberni wołyńskiej, w II Rzeczpospolitej stolicą powiatu województwa wołyńskiego. Przeprowadzenie kolei żelaznej prowadzącej ze wschodu na zachód, a potem z północy na południe i równoległych do kolei dróg bitych pod koniec XIX wieku, przyspieszyło jego rozwój jako ośrodka przemysłowego i handlowego. Stanowił on ważny węzeł komunikacyjny podczas I wojny światowej. We wrześniu 1920 roku wojska polskie brawurowym atakiem zdobyły Kowel, wypierając z miasta bolszewików. W tutejszym getcie w roku 1942 hitlerowcy z pomocą policji ukraińskiej zamordowali około 30 tysięcy Żydów z Kowla i okolic. W czasie II wojny światowej mieścił się tu ważny ośrodek polskiej konspiracji i siedziba Okręgu Armii Krajowej.

Dziś jest to 70-tysięczne miasto leżące na szlaku wielu wojennych zmagań, gdzie wskutek burzliwej historii zachowała się niewielka ilość zabytków. Drewniany kościół katolicki z XIX wieku oraz murowany z lat 1924-1931 zostały uszkodzone w czasach wojen, a zrównane z ziemią po II wojnie światowej. Odrodzona po odzyskaniu przez Ukrainę niepodległości parafia rzymskokatolicka skupia się wokół drewnianego kościoła p.w. Wniebowzięcia Matki Bożej z roku 1771, przeniesionego w połowie ostatniej dekady XX wieku do Kowla z niedalekiej wsi Wiszenki i zrekonstruowanego. W okolicach centrum znajduje się cmentarz wielowyznaniowy z wieloma zachowanymi grobami polskimi, a także kwaterą polskich żołnierzy, poległych w latach 1915-1920. Na tak zwanej Górce, leżącej na północnych obrzeżach miasta, znajduje się cmentarz z czasu I wojny światowej. W mieście znajduje się rodzaj skansenu: Kowelski Park – Muzeum Architektury i Kultury Materialnej Polesia.

W pobliskiej wsi Kołodeżno, w zabytkowym budynku dawnego dworku rodu Kosaczowów, w którym spotykało się wielu artystów, znajduje się muzeum poetki Łesi Ukrainki, która wywodziła się z tego rodu. Bywał tu między innymi znany poeta Iwan Franko.

Położona kilkanaście km na południe od Kowla wieś Zasmyki leżąca w pobliżu dzisiejszej wsi Gruszówka, była miejscem jednej z silniejszych organizacji polskiej samoobrony, której nie odważyły się zaatakować oddziały UPA. Oddziały samoobrony zostały w roku 1944 włączone w skład 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, a mieszkańcy wyjechali na zachód i wieś przestała istnieć. Znajduje się tu kapliczka na miejscu zburzonego kościoła katolickiego, cmentarz i okazały krzyż żelazny, poświęcony poległym w okolicy żołnierzom AK, którzy zostali zaatakowani w roku 1944 przez wycofujące się oddziały niemieckie.