Dlaczego lubię limeryki

Lubię rzeczy śmieszne i lubię intrygę kryminalną w powieściach. Być może moja sympatia dla limeryków jest właśnie z tym związana. Bo limeryki są śmieszne i wymagają od autora poczucia humoru, a także zastanawiania się nad budową wiersza, podobnego do rozwiązywania zagadek. Tylko tyle? Aż tyle!

Wisława Szymborska nazwała limeryk „niesfornym ziółkiem z ogrodu literatury angielskiej”, które „jakoś dziwnie przyjęło się też w Polsce, grunt okazał się podatny. Wyhodowaliśmy nawet własnych mistrzów, z których możemy być dumni”.

Czymże jest to ziółko i jak je jeść? Zgodnie z definicją jest to miniaturka liryczna z gatunku poezji humorystycznej, wierszyk o treści groteskowej i pure nonsense i o ściśle określonej budowie. Pojęcie pochodzi od angielskiego miasta Luimneach w Irlandii i kojarzy się ze słownymi zabawami w męskich klubach wiktoriańskiej Anglii, w college`ach i na kampusach angielskich i amerykańskich uczelni, gdzie kształcących się panów rozśmieszały limeryki nieprzyzwoite, pornograficzne i bluźniercze. Efekt humorystyczny daje użycie dziwacznych rymów, kalamburów, gry słów, neologizmów i przeróżnych zabiegów stylistycznych i leksykalnych.

O budowie limeryków najlepiej piszą Anna Bikont i Joanna Szczęsna na przykładzie limeryku autorstwa Macieja Słomczyńskiego:

„Limeryk jest rymowaną anegdotą. Pierwszy wers przedstawia głównego bohatera i miejsce akcji. Wers ten najczęściej kończy się nazwą miejscowości.

Płetwonurkowi z miasta Pekin

W następnej linijce powinna się zawiązać akcja i pojawić zapowiedź dramatu, konfliktu, kryzysu. Może się też objawić druga postać. Rymuje się z pierwszym wersem (aa).

Urodę życia odgryzł rekin.

Trzeci i czwarty wers w klasycznym limeryku jest zawsze krótszy; chodzi o to, by wzmocnić efekt niespodzianki. W tym miejscu rozgrywa się zasadniczy konflikt, tu mamy do czynienia z kulminacją wątku dramaturgicznego. Pojawia się nowy rym (bb), który silnie wiąże ze sobą oba te wersy.

I choć czytał Mao,

Lecz nie odrastao,

Ostatnia linijka przynosi rozwiązanie, najlepiej nieoczekiwane, absurdalne, nonsensowne, no i ma się rozumieć zabawne. Rymuje się z pierwszym i drugim wersem, dając strukturę aabba. Kiedyś była echem linijki pierwszej, ale większość współczesnych limerystów zrezygnowała z tego, uważając, że takie powtórzenie zubaża i treść, i formę.

Więc pracował jako damski manekin.”

Limeryk erotyczny łatwo może zniżyć się do poziomu wulgarnego. Michał Słomczyński, tłumacz wszystkich dzieł Szekspira, autor kilku tysięcy limeryków, powtarzał, że „do podstawowych reguł limeryku, prócz nazwy miejscowości w pierwszym wersie i układu rymów aabba, należy też plugawość”. I podobno nie mamy pojęcia, jak świńskie były limeryki, które powstawały w wiktoriańskiej Anglii.

A jednak, publikując własne limeryki, Słomczyński czasem przerabiał je i osłabiał słownictwo, jak na przykład w następującym wierszyku:

Brazylijczyk z prowincji Parana

Pragnął posiąść w pampasach barana.

A baran: `Beee, bee,

Ależ zostaw ty mnie!

Czyż nie widzisz, żem ja fatamorgana?`

Utrzymanie limerykowej formy może prowadzić do wulgarnych rymów, ale bywa i odwrotnie, znalezienie oryginalnego rymu osłabi wulgarność. Pomaga w tym elegancja stylu, jak w bardzo często cytowanym limeryku (także Słomczyńskiego):

Mówi pani do chłopca w Tuluzie:

`Czemu rżniesz mnie tak marnie, łobuzie?`

A on rzecze jej: ` Pani,

choć szacunek mam dla niej,

na zbyt wielkim pracuję tu luzie`.

Nie będę się rozpisywać na temat sprośnych, erotycznych czy pornograficznych limeryków, bo zasada jest ta sama. Tak naprawdę tematem limeryku było i może być wszystko. Inne przykłady? Proszę bardzo. Najpierw klasyk, Edward Lear, którego limeryki wydają się dziecinne:

Raz żyła młoda dama w Egipcie,

której nos stale rósł razem z pypciem;

aż rzekła (gdy po roku

straciła go z widoku):

`Żegnaj, pypciu! Nie ujrzy już nikt cię`.

(tłum. z ang. Andrzej Nowicki)

Coś z kuchni:

Herr Hans Hoechs, germanista z Macao,

jest nieprawdopodobnym jąkałą.

Kelner pyta: `Co podać, Herr Hoechs?`,

a on: `K-k-k-k-k-k-keks

i k-k-k-k-k-k-kakao`.

(Stanisław Barańczak)

I coś z knajpy:

Słynna w Bonn barmanka Duża Fela

`NIECH MI ŻADEN CHAM SIĘ NIE OŚMIELA`

Wypisała na biuście; jej zadek

Ma na sobie na wszelki wypadek

Ten sam napis alfabetem Braille`a.

(Stanisław Barańczak)

Można pisać zoologicznie:

W środku pampy śpiewał gaucho Bruno:

„Dźwięcz, gitary mej miłosna struno!

Podnieca mnie dama,

I pastuch, kawał chama,

Ale lama to numero uno!

(Stanisław Barańczak)

Był pewien pan z Krakowa,

Który niedźwiedzie hodował

I zawsze po obiedzie

Tańczył z jednym niedźwiedziem,

A właściwie to była krowa.

(Konstanty Ildefons Gałczyński)

Biograficznie:

Raz Mozarta bawiącego w Pradze

obsypały z kominka sadze.

Fakt, że potem, w ciągu pół godziny,

wymorusał aż cztery hrabiny,

jakoś uszedł biografów uwadze.

(Wisława Szymborska)

Historycznie:

Król Popiel, tyran i niecnota

bezsilnie się po wieży miota.

Osaczon przez zgłodniałe myszy,

srodze pogryzion charczy, dyszy:

„Kota! Królestwo dam za kota!”

(Wisława Szymborska)

Raz król Staś miał sjestę długą,

którą spędzał z wierną sługą.

Słudze było Bartek.

po obiedzie w czwartek

z nią pierwszym, a z Kaśką drugą.

(Jacek Urbański)

O wielkiej literaturze:

Książę, ojca i tronu przez stryja

pozbawiony, wciąż waha się: `Czy ja

pomścić podłą mam zbrodnię,

czy żyć z Ofcią wygodnie?`

W końcu ginie, lecz stryja zabija.

(Mikołaj Szymański)

Arystokratycznie:

Na przyjęciu przy księżniczce siadłem dumnie.

Jak się później okazało -- bezrozumnie.

Tak burczało jej w brzuchu,

aż dzwoniło mi w uchu,

ale wszyscy pomyśleli, że to u mnie!

(Grzegorz Gigol – tłum. z ang., autor nieznany)

Politycznie:

Pewien poseł wciąż klął dziennikarza,

że źle jego poglądy powtarza,

Tamten kupił z przeceny

jego list do Marzeny

i ogłosił go (bez komentarza).

(Mikołaj Szymański)

Pewien profesor ze Żnina

Zapragnął posiąść Stalina.

Może ów pan

Wykonałby plan,

Gdyby nie reakcyjna rodzina.

(Maciej Słomczyński)

Medycznie:

Z goryczą rzekł, patrząc się na ku-

tasinę swą starzec spod Baku:

`Sterczałeś tak dumnie

podobny kolumnie,

a teraz nie siusiasz, łajdaku!`

(Jakub Rożenek)

Wykorzystując humor sytuacyjny:

Raz w domu krzątając się dziadek

na szczęce swej siadł przez przypadek.

Więc babce rzekł: `Chcę, by

sprzątnięto te zęby,

bo znowu ugryzłem się w zadek!`

(Antoni Marianowicz – tłum. z ang., autor nieznany)

Pan Zenek (żył w mieście S. on)

rzekł żonie, żując salceson:

`Choć ja się nie palę,

przelecę cię, ale

nie będę zdejmał kaleson`.

(Jakub Rożenek)

Często są to zabawy językowe:

Ta rodzina nazywa się Stein.

Jest Gertruda, jest Rubin i Ein.

Proza Gerty to gniot,

gra Rubina -- sam wzlot.

Nikt nie pojmie, co głosił zaś Ein.

(Grzegorz Gigol – tłum. z ang., autor nieznany)

Pewien działacz imieniem Mao

narozrabiał w Chinach niemao.

Dobrze o nim pisao

usłużne „Żenmin Żypao”,

bo się bardzo tego Mao bao.

(Wisława Szymborska)

Pewien starszy mężczyzna z Quebecu

zwrócił się do robaka: `Robeku!

Pełzniesz mi przez serwetę,

lecz i tak wnet cię zgnietę!` --

Ta wymowa jest typowa w Quebecu.

(Stanisław Barańczak)

Amantem Francuzki Yvonne

był S-e-a-n (wymawia się: Szon)

z dalekiej Irlandii.

Słał kwiecia girlandy,

aż rzekła: `Dość tego. I won!`

(Antoni Marianowicz)

Raz pewien kawaler z Konstancy

straszliwej nabawił się francy,

Więc rzekł swej bogdance:

`Najdroższa, mam francę,

musiałem ją złapać niechcancy`.

(Jakub Rożenek)

W Karlovych Varach, w hotelu Pupp

leżał na marach zimny trupp,

a zrozpaczona u jego stóp

dziewczyna, której składał ślub

miłości wiernej aż po gróbp.

(Jacek Baluch)

Jest dżentelmen w mieście Lukka,

co nim wejdzie, to zapukka,

dziwiąc damy niesłychanie,

więc wyjaśnia: `Miłe panie,

kto wpierw pukka - czci nie brukka.

(Michał Rusinek)

Wskazówki techniczne dla piszących:

Oprócz wyżej wspomnianych zasad, że limeryk posiada pięć wersów (z których pierwszy, drugi i piąty mają jednakową ilość sylab, a trzeci i czwarty są równe sobie, ale krótsze o dwie lub trzy sylaby) i układ rymów aabba, bardzo ważna jest zasada jednolitego metrum. Oznacza ona, że każdy wers posiada taki sam rozkład sylab akcentowanych i nieakcentowanych.

Jak mówi Michał Rusinek w rozmowie z Joanną Szczęsną:

„Najważniejsze, żeby robić to rytmicznie, bo w limeryku stopa jest najważniejsza.

Ma się rozumieć, chodzi o stopę metryczną, to znaczy układ akcentowanych i nieakcentowanych sylab w wersie. Zwykle już pierwszy wyznacza rytm, czy będzie to anapest (sylaba nieakcentowana, nieakcentowana, akcentowana), amfibrach (nieakcentowana, akcentowana, nieakcentowana), daktyl (sylaba akcentowana, nieakcentowana, nieakcentowana) czy może trochej (sylaba akcentowana, nieakcentowana).”

Myślę, że autor limeryków, który ma dobre ucho i wyczucie rytmu, nie będzie musiał się nad tym długo zastanawiać, jeśli w fazie twórczej wypowiada wersy głośno i wyraźnie.

Nasze rymy powinny być dokładne i oryginalne. Wymóg dokładności rymu (pełna identyczność głoskowa w obrębie przestrzeni rymowej, np. wodzie - lodzie) podkreślała Wisława Szymborska. Stanisław Barańczak uważał, że:

„W kwestii dokładności jedyny wyjątek uczyniłbym dla rymów tzw. głębokich albo ogólniej bogatych, tzn. obejmujących więcej sylab albo materiału fonetycznego, niż potrzeba dla uzyskania prostego rymu-minimum. Rymy takie powinny też być w zasadzie dokładne, ale trafiają się z rzadka takie perełki (wymyślam na poczekaniu:  `adekwatnie - (wsadźcie) w zadek kwiat mnie`, że za ich spektakularne rozmiary albo bogactwo brzmienia wybaczamy im drobną niedokładność fonetyczną. Natomiast rymy składane, tj. obejmujące więcej niż jedno słowo - jak najbardziej, jeśli tylko robią wrażenie komiczne, tzn. domyślamy się w nich nie nieudolności autora, ale właśnie jego umiejętności w igraniu słowami`.

W rymach głębokich obręb przestrzeni rymowej wychodzi poza granice ustalone przez miejsce akcentowanej spółgłoski, np. łabędzie – tak będzie. Rymy głębokie są jednocześnie rymami bogatymi.

Rymy bogate to takie, kiedy w obrębie przestrzeni rymowej znajduje się więcej spółgłosek, jak na przykład szaleństwa – przekleństwa, deszcz – wieszcz. W rymach ubogich jest mniej spółgłosek jak te – swe, to – dno. Obręb przestrzeni rymowej w rymach składanych rozciąga się poza granice pojedynczego wyrazu, np. do dna – chłodna, bab ryk – fabryk.

Pułapką sylabową może okazać się dyftong, czyli połączenie dwóch samogłosek w jednej sylabie, na przykład Europa (słyszymy Ełropa), aula (ałla). Dotyczy to przeważnie sekwencji „au” lub „eu”. Jeśli samogłoska „u” brzmi jak „ł”, to tych samogłosek nie rozdzielamy.

Unikać powinniśmy rymów banalnych, czyli oklepanych czy częstochowskich. Banalność ich polega na częstym zestawianiu ze sobą, czytelnik dobrze zna ten zestaw, np. ojczyzna – blizna, kochać – szlochać.

Są to zasady, które jednak dość często są łamane. Niektórzy znani twórcy limeryków nie przykładają dużego znaczenia do niektórych z tych zasad lub też specjalnie je łamią.

Źródła, do których warto zajrzeć:

Wisława Szymborska, Rymowanki dla dużych dzieci, Wydawnictwo a5, Kraków 2003

Anna Bikont, Joanna Szczęsna, Żyje sobie limeryk w Krakowie,

www. niniwa22.cba.pl/zyje_sobie_limeryk_w_krakowie

Joanna Szczęsna, Michał Rusinek, Świntuszy jak Michał Rusinek,

http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,96856,17191198,Swintuszy_jak_Michal_Rusinek

http://www.limeryki.pl/podstawy.html